DOLLARIN LAXLAYAN TAXTI:yaşıl əsginasla bərabər, ABŞ da qürub çağına qədəm qoyur

Bencamin Koen

“Project Syndicate”, 18.05.2020

COVID-19 böhranının başlaması ilə ABŞ-da psixoloqların “dissosiativ şəxsiyyət pozğunluğu” adlandırdıqları ağır bir hadisənin inkişaf etdiyi görünür. Bu, eyni zamanda, iki fərqli şəxsiyyəti proqnozlaşdırır.

1980-ci illərdə HİV / AİDS yarandıqdan çox uzun müddət sonra siyasətçilər və ictimaiyyət aralarındakı dağıntıların miqyasını qəbul etməkdən imtina ediblər. QİÇS böhranının ön cəbhəsində olan aparıcı elm adamlarından biri onunla COVİD-19 pandemiyasının paralellərini görüb.

Bir tərəfdən, ABŞ Federal Ehtiyat Fondu (FED), 2008-ci il qlobal maliyyə böhranı dövründə olduğu kimi, beynəlxalq maliyyədə lider rolunu öz üzərinə götürüb. Mart ayında FED təxminən 14 xarici mərkəzi bankla ikitərəfli valyuta mübadiləsi sazişlərini bir daha canlandırıb və bir sıra pul orqanları üçün yeni satınalma (repo) imkanlarını təqdim edib. Bununla da, ABŞ dollarının qlobal səviyyədə qarşılanması, likvidliyə ehtiyacları təmin olunub. Amerikanın mərkəzi bankı növbəti dəfə dünyanın son borca alma instansiyasına çevrilib.

Digər tərəfdən, Amerika prezidenti Donald Tramp COVID-19-un ictimai sağlamlığa və iqtisadi fəaliyyətə təsirinə qarşı mübarizə aparmaq üçün beynəlxalq əməkdaşlığın lazımlığı fikrini məsuliyyətsiz şəkildə rədd edib. O, “Öncə Amerika” prinsipinə diqqətlə yanaşır ki, bu da başqa hökumətlərin hər hansı bir rəhbərlik iddiası üzərindən xətt çəkir.

Fürsətdən yararlanaraq, Tramp administrasiyası, prezidentin öz dar sövdələşmə dünyagörüşü ilə müəyyənləşdirildiyi kimi, təkbaşına və yalnız “milli maraq” çərçivəsində hərəkət edəcəyini açıqlayıb.

Ziddiyyətli şəxsiyyətin bu nümayişi Amerika eyniyyətinin nümunəsi deyil və dünyanın dominant valyutası olan ABŞ dolları üçün də yaxşı əlamət sayılmır. Amerika həmin ikiləşmiş simanı nə qədər irəli çəksə, beynəlxalq pul-maliyyə sistemindəki uzun müddətli üstün mövqeyindən enmə ehtimalı daha yüksəkdir. Axı, beynəlxalq sərmayəçilər və xarici hökumətlər getdikcə daha etibarsız tərəfdaşın puluna niyə inansınlar ki?

Sözsüz ki, hazırda dollardan kütləvi şəkildə imtina riski azdır. FED-in son hərəkətləri (çaxnaşma satışından qorunmaq əvəzinə) dollara olan tələbatın artmasına cavabdır. Bu, COVID-19 böhranında dolların son təhlükəsiz sığınacaq rolunu təsdiqləyir.

Buna baxmayaraq, pandemiya başlamazdan əvvəl Tramp administrasiyasının gözlənilməz davranışına və ksenofob millətçiliyin zəhərli markasına görə investorların və mərkəzi bankların “sevilməyən dollar standartına” alternativ axtardıqları aydın olub. Dünyada Trampın İran kimi ölkələri, eləcə də onunla iş görən hər hansı bir ölkəni, o cümlədən ABŞ müttəfiqlərini cəzalandırmaq üçün maliyyə sanksiyalarından qeyri-qanuni istifadəyə qarşı böyük narazılıqlar var. Beynəlxalq hesablaşmalarda dolların mərkəzi rolunu “silahlandırmaq”la Tramp çoxdan başqalarını cavab atəşinə sövq edib.

Xüsusilə, Çin (dünyanın ən böyük ikinci) 13 trilyon dollarlıq daxili istiqraz bazarını xarici institusional investorlara tədricən açmaqla, yuanı dollara alternativ kimi təqdim etməkdə getdikcə daha çox fəallıq göstərir. Eynilə, Avropa ölkələri ABŞ-ın İran neftinin ixracına tətbiq etdiyi sanksiyalardan yayınmaq üçün xüsusi hazırlanmış yeni bir mexanizmi işə salıb.

Yaşıl əsginas onsuz da yavaş-yavaş qan axıdır, pandemiya qaçılmaz olaraq yaranı daha da genişləndirəcək. Bu da, öz növbəsində, Amerikanın dünyadakı nüfuzuna və nəticədə ABŞ-ın qurduğu müharibədən sonrakı beynəlxalq nizama təsir edəcək.

Dolların ABŞ qüdrətinə verdiyi töhfələr yaxşı başa düşüləndir. Dünyanın dominant valyutasının emitenti olaraq, Fransanın o vaxtkı maliyyə naziri Valeri Jiskar d’Estenin dediyi kimi, o “hədsiz imtiyaz”dır. Əcnəbilər dollarlara ac qaldıqları müddətdə ABŞ, sadəcə, mətbəənin işini sürətləndirməklə, dünyadakı qüdrətini artıra bilər. Bundan əlavə, düşmənlərinə birbaşa təzyiq göstərə və dostlarına təsirini daha da artıra…

Ancaq indi Trampın şıltaq davranışı və təcridçiliyə meyli ABŞ-ın geosiyasi gücünü əhəmiyyətli dərəcədə pozmaqla təhdid edir. Qüdrətinin azaldığı məlum olduqda, dollar cazibəsini itirməyə başlayacaq: zəif dollar zəif ABŞ-dır.

Həqiqətən, funt sterlinq XX əsrdə oxşar bir nümunəni izləyib. Sterlinqin beynəlxalq nüfuzunun itirməsi İngiltərənin imperial gücdən qitə Avropasının sahillərində mötədil ada gücünə qədər yavaş-yavaş enişinin səbəbi idi. Dollar eyni növ mütərəqqi degenerasiyaya qarşı immuniteti yoxdur.

ABŞ-ın və dolların iflası müharibədən sonrakı liberal nizamın əsas sütunlarından birini sıradan çıxaracaq. Çoxları üçün bu nizam ABŞ-ın geosiyasi dominantlığı ilə sinonim olub. Lakin ABŞ rəhbərliyinin olmadığı təqdirdə, rəqabətqabiliyyətli siyasi modellər ön plana çıxır, millətçilik, populizm və “ədəbsiz demokratiyanın” müxtəlif zolaqlarını təbliğ edir.

Amerikanın parçalanmış şəxsiyyəti yalnız amerikalılara təsir etməyəcək. Müharibə sonrası dollar mərkəzli nizamın aqibəti acınacaqlı görünür.

Tərcümə: Strateq.az