Rusiya ordusundan müharibənin ilk aylarında azad olunmuş, müqavilə əsasında xidmət etmiş keçmiş hərbçiləri artıq səfərbərlik qaydaları üzrə yenidən ön cəbhəyə çağırırlar. Yenidən döyüş bölgəsinə getmək istəməyən gənclər həbs olunmağa razılaşırlar, psixiatriya klinikalarına gedirlər və ya sərhədi keçib başqa ölkəyə qaçırlar. Onlar bunları niyə etdiklərini BBC-yə danışıblar.

- Mən ixtisasca artilleriya atıcısıyam. Yəni şəxsən əlimdə silahla kimisə öldürməmişəm. Mənim işim belə idi: durbinli spotter hədəfin koordinatlarını verir, zabit bucağı hesablayır, mənzərəni göstərib tətiyə basıram - o, dəmir deyil, bunu etmək çətin deyil. Mən ölüləri görmürəm. Artilleriyada sizə "hədəf hazırlanıb" deyirlər - vəssalam.

- Bunu harada öyrədirlər?

- Guya bunu orduda öyrədirlər, amma mənim üçün belə bir şey olmayıb. Müqavilə müddətində hərbi hissədən iki dəfə kənara çıxmışıq - sadəcə, sürmək və hədəfə tuşlamaq üçün. Heç yerə atmırdıq.

- Belə görünür ki, siz həyatınızda ilk dəfə Ukrayna ərazisinə daxil olanda güllə atmısınız.

- Bəli. İlk dəfə biz Buçaya atmışıq.

- Yəni siz ilk dəfədir ki, müharibədəsiniz - həyatınızda da ilk dəfə orada atmısınız?

- Bəli.

İyirmi yaşlı krasnadarlı Serqey əvvəlcə BBC-yə könülsüz və rabitəsiz danışır. İyul ayında o, batalyondan Popasnaya qaçıb, bir neçə ay evdə oturub, beş ay ərzində necə döyüşdüyü barədə heç kimə danışmayıb. Sentyabrın 23-də hərbi prokuror ona zəng edib deyib ki: "Ya bazar ertəsi yenə oraya gedəcəksən, ya da həbs olunacaqsan". "Mən geri qayıtmağa hazır deyiləm", - Sergey deyir. Müharibənin beş ayı ərzində o, "demək olar ki, hər şeyi görüb və artıq davam edə bilməz".

"Heç bir məqsəd yox, heç bir plan yox"

On doqquz yaşlı Serqeyi orduya 2021-ci ilin yazında çağırıblar və artıq avqust ayında müqavilə bağlamağı təklif ediblər: son illərdə Müdafiə Nazirliyi xidmətin bu formasına mümkün qədər gənc adamları keçirirdi, orduda ixtisaslı hərbçilərin sayı haqqında hesabat üçün rəqəmlər vacib idi.

Yanvarın sonunda onu ən kiçiyinin 18 yaşı olan həmkarları ilə birgə təlimlər üçün Belarusa göndəriblər. "Biz fevralın 23-də Ukraynaya getdiyimizi bildik", - Sergey deyir. Əsgərlərə dedilər ki, "əgər axşama qədər orada, yuxarıda heç nə qərara alınmasa", o zaman hamı gedəcək. Və üç gün üçün quru yemək payı verdilər.

- Qaçmaq mümkün deyildi?

- Orada artıq qaçmağa yer yoxdur.

"İdeal, cilalanmış, mexaniklər tərəfindən hazırlanmış" tanklarla Çernobıla atəş açmadan getdilər. Birincisi Qostomeldə baş verdi - təxminən 600 nəfərdən ibarət batalyona Ukrayna artilleriya mərmiləri yağdı: "Həmin dəqiqə beş meyit və birdən-birə onlarla yaralı, hətta içəridə oturanlar belə - hər bir halda vurulurdu. BMP-2-lər nazikdir və asanlıqla deşilir".

Həmin gün Sergey ilk dəfə ölü görüb: Krasnadarda birgə xidmət etdiyi 19 yaşlı əsgər yoldaşı həlak olub.

"Həyəcan başladı. Çaxnaşma düşdü. Meşədəki hansısa anbara getdik. Dayandıq və tamamilə çaşdıq. Küt kimi nə edəcəyimizi bilmirdik. Komandirlər də nə edəcəklərini bilmirdilər. Batalyon komandiri komandirlərə qışqırdı: "*** [niyə] siz, sadəcə, dayanmısınız!" - və o zaman onlar bizə "mövqe tutun" dedilər.

Sergeygilin alayı "bir neçə səngər qazıb" və gecəni meşədə qalıb. Həmin gün təkcə onları atəşə tutmayıblar - Sergeyin sözlərinə görə, Ukrayna qoşunları "bir divizionu tamamilə məğlub ediblər" və gecə sağ qalanlar meşədə "hardasa, birtəhər" gizləniblər. "Bizimkilər onlara atəş açmağa başladılar. Onlar qışqırdılar". Sergeyin bildiyi qədər, həmin vaxt yalnız bir yaralı olub.

"Səhər biz başqa bir meşəyə qədər bir neçə kilometr getdik. Ukraynalılar o zaman alayın ilk düşərgəsinin olduğu anbarı bombalamışdılar", - o əlavə edir. (BBC-də zərbələrin videosu var).

Komandirlərin heç bir məqsədi, planı yox idi, Sergey deyir. Yemək belə yox idi, üç günlük verilən quru yeməkləri bir həftə boyunca qənaətlə istifadə edirdik.

"Heç kim yeməyin niyə olmadığını izah etmədi. Bizim komandirlər də yemədilər. Alay komandirini bilmirəm, amma onların bütün dükanları təmizləyən kəşfiyyat taqımı var, ona görə onlar doyunca yedilər, məncə".

"Atdıq, sonra vurmağa getdik"

Martın ilk günlərində Sergeyin olduğu batalyon Buçaya girib: "Biz piyadalara artilleriya ilə dəstək verdik. Şəhərin tam mərkəzində ayağa qalxıb tanklardan çıxdıq". Və yarım saatdan sonra onların olduğu yerə bir mərmi düşüb: "O anda da alay komandirinin iki müavini, batalyon komandiri və bir dəstə sıravi əsgər həlak oldu", - Sergey deyir.

Beləliklə, Krasnodar yaxınlığında Sergeylə birgə xidmət edən başqa bir həmkarı həlak olub.

Komandir öləndə yenisi sağ qalanlardan təyin olunur. Eyni zamanda cəbhədə təcrübəli insanlar azdır: əsasən, hamının 19-20 yaşı var, Sergey deyir. "Nadir artillerriya komandirləri var idi ki, əla xidmət etmişdilər. Bizim silah komandirimiz 12 il xidmət etmişdi, amma o, heç vaxt hərbi fəaliyyətdə olmayıb, bölmədə, sadəcə, otururdu. Onun beyni bir həftə sonra yerindən tərpəndi. O, sərxoş oldu və evin ikinci mərtəbəsinə dırmaşdı, uzaqda bir mərmi partladı, o, aşağı tullandı və ayağını sındırdı. Onu apardılar, pulunu ödəmədilər, indi psixiatriya xəstəxanasına gedir".

Buçada əsgərlər boş evləri, dükanları qarət etməyə başladılar: "Lap əvvəldən yeməyə heç nə yox idi, konserv və çörək götürürdük". Onlar çoxmərtəbəli binaların zirzəmilərində yaşayırdılar - bir ucunda yerli sakinlər, digər tərəfdə rus hərbçiləri.

"Yerli sakinlər bizim mövqelərimizə gəlsələr, onları tutur, sorğu-sual edir və demək olar ki, dərhal öldürürdülər. Onlar telefonla Ukrayna Silahlı Qüvvələrinə yerləşdiyimiz yeri işarələyib göndərirdilər. Olurdu ki, yanımızdan kişi velosipedlə keçirdi, bir dəqiqədən sonra bizə sarı atəş dəqiq tuşlanırdı. Bəli, orada belə kadrlara təsadüf edilirdi - dörd təkərli velosipeddə gedir, hamımızın şəklini telefona çəkir, dəbilqəsinin üstündə "İşıq döyüşçüsü" yazılmışdı, ***. Onu tutdular - dərhal öldürdülər", - Sergey danışır.

Eyni zamanda, Sergey Buçadan olan kütləvi məzarların fotoşəkilləri haqqında deyir ki, "səhnələşdirilmişlər də var". Bəzi kadrlarda o, tankı ört-basdır etmək üçün özlərinin qazdıqları çuxurları tanıyıb: "Və fotoda onun yanında xaç var. Amma bunlar məzar çuxurları deyil, bilirik. Və onu meyitə bənzədirlər".

Bu, onun əsgərlərin yerli sakinləri Ukrayna Silahlı Qüvvələrinə kömək etməkdə şübhəli bilindiklərinə görə güllələmələri ilə bağlı dediyi sözlərlə ziddiyyət təşkil edir. Amma Sergey bunu izah etməyib.

O deyir ki, hərbçilər çox içirdilər. Spirtli içkini hər yerdə - evdə, mağazalarda tapırdılar. Vodka, viski, burbon, evdə düzəldilmə içkilər, cin, rom, konyak, qrappa və çaça. Amma həmin anda hədəflər üzrə koordinatlar gələrdisə, çıxıb sərxoş halda atmağa gedirdilər.

- Adrenalindən ayılmışdınız?

- Yox. Atırdılar və vurmağa davam edirdilər.

Sakit günlərdə özləri həyətlərdə ət qovururdular. Yerlilər gəlmirdilər. "Onların hamısı bilirdi ki, evlərdən, zirzəmilərdən çıxsalar, onlara atəş açacaqlar. Biz Buçaya çatanda dərhal onlara deyiblər. Evlərdə axtarış edəndə sənədlərlə, telefonlarla polisə, Ukrayna Silahlı Qüvvələrinə işləyənləri təmizlədilər. Əslində, bütün kişiləri götürdülər".

- Qadınlarla nə etdilər?

- Müxtəlif cür olurdu. Mən heç nə. Və mənim ilk olduğum qrup da heç nə etməyib.

• Putin Ukaynanın dörd regionunun ilhaqını elan edib rəsmi Kiyevi danışıqlar masasına çağırdı
• Ukraynanın şərqində döyüşlər: Nə baş verir?

"Hətta tank getmirdi"

Döyüş tapşırığı Buçadan beş kilometr məsafədə yerləşən İrpini atəşə tutmaq idi. İki həftə ərzində artilleriyaçılar hər gün atəş açır, piyadalar isə şəhəri tutmağa çalışırdılar. "Bizimkilər orda üç-dörd həmlə etdi, onu tutmaq bir yana, heç beş yüz metrdən də irəli gedə bilmədilər. Ukraynalıların tankları var idi, bizim piyadalar isə piyada döyüş maşınında idi - bu, tankı əzə bilməzdi. Hər gün itkilərlə qayıdırdılar".

Onlara deyiblər ki, tezliklə əvəz ediləcəklər. "Tezliklə, deyirlər, başqaları da gələcək. İndi kəndi alacağıq - səni də əvəz edəcəklər. Tezliklə. Amma heç kim gəlmədi".

Martın 19-da Ukrayna artilleriya mərmisi Rusiya tankının üzərinə düşdü. O partladı və alovlandı, çaxnaşma başladı, yanğın ondan qonşu tanklara keçdi, nəticədə bir tankı uzaqlaşdırmağa müvəffəq oldular və altı tank yandı, Sergey deyir.

Maşınlarla birlikdə yataq çantalarından tutmuş şortlara, hətta dəbilqəli gülləkeçirməz jiletlərə və pulemyotlara qədər hər şey yanıb.

Yeni silahı gün yarımdan sonra verdilər, iki gündən sonra iki tank gətirildi - onun biri yararsız oldu, digəri isə 1964-cü ildə istehsal olunan heç atmadı. "Bəli, o, hətta getmirdi - daim başqa bir avtomobildən məftillə işə salırdılar". Heç kimə yeni əşyalar vermədilər.

Rus hərbçiləri heç vaxt İrpini zəbt etmədilər. Aprelin 2-də Müdafiə Nazirliyi qoşunların Kiyev-Çerniqov istiqamətindən çıxarılmasını elan edəndə Sergeygilin rotası 6 saat müddətində atəşə tutulub - "gizlənə bilməyiblər". Daha bir saat gözlədikdən sonra bir dəfə də olsun atəş açılmadığından zirzəmiləri tərk edərək ukraynalılar tərəfə 28 atəş açıb geri çəkildilər. Demək olar ki, bütün tanklar yandı, buna görə 40 əsgər əldə qalan üçünün zirehinə yapışmalı və çölə çıxmalı oldu.

"Onların hamısının 19 yaşı var. İndi isə itkin düşüblər"

Sergeygilin alayı Belarus vasitəsilə Rusiyaya qayıtdı. Artıq ilk dayanacaqda hər biri 90 nəfərdən ibarət iki bölmə çıxıb getmək istəyirdi. Ancaq komandirlər onları inandırdılar ki, hamı həbsxanaya düşəcək və buna görə bölmələr batalyonda qaldı.

Belqorodda iki həftə meşədə çadırlarda qaldılar, yemək almaq üçün KamAZ-da şəhərə getdilər, çünki orada "yedizdirmirdilər, heç bir quru qida yox idi". Orada Sergey iki dəfə istefa məktubu yazdı, xüsusi əməliyyatdan imtina yazdı və "heç nə, onsuz da heç bir yerə çatmadı, biz onları alay komandirinə verdik - o, hətta onları oxumurdu da".

Başqa bir batalyondan olan müqaviləçi, ivanovlu 19 yaşlı Anton BBC-yə deyir ki, may ayında onu və yoldaşını komandirlər "tribunalla qorxudurdular, acılayırdılar, qışqırırdılar ki, əgər dönüb getsək, arxadan güllələyəcəklər".

"Amma bəzi uşaqlar raportsuz getdilər, silahlarını mühafizəyə qoyub gedirdilər. Daim gedirdilər. Rabitə batalyonu - orada 60-80 nəfər var, məsələn, hamısı imtina etdi. O vaxta qədər ki, komandiri əli qandallı İvanovoya aparmaq istəyirdilər", - Anton deyir.

- Bilirsiniz, orada fanatik oğlanlar var idi, bir ay, üç aylıq könüllü kimi müqavilə bağlamışdılar, bizimlə döyüşə girirdilər, gedirdilər, sonra elə ərazidəcə silahlarını yerə qoyub deyirdilər: "Məndən bu qədər" - və gedirdilər.

- Bəs nə oldu? Niyə?

- Hə... orada itkilər böyükdür. May ayında bir çox batalyondan 10 nəfər qalıbsa, yaxşıdır. Və bəli, psixikaya böyük təsir göstərir. İnsanlara atəş açmağa başlayan kimi başa düşdüm ki, bu... çətindir... Və hələ də öldürülən uşaqları evə göndərmirlər. Mənim gözümün qabağında, elə oradaca dəfn etdilər.

Çox nadir hallarda 200-ə qədər [meyit] yükləyirlər. Xüsusilə, istilik, demək olar ki, 40 dərəcə olanda. Onlar, sadəcə, dərhal çürüyürlər. Valideynlərə isə heç nə demirlər, yazırlar - itkin düşüb. Orada müqaviləsi bir-iki aya bitən çox adam varıydı.

Onların hamısının 19-20 yaşı var. İndi isə onlar itkin düşmüş sayılırlar. Valideynlər üçün onlar, sadəcə, yoxa çıxıblar. Mən isə maşınla evə gedəndə sərhəddə döyüşmək həvəsində olan kişiləri gördük. Ancaq onlar bunun nə olduğunu başa düşmürlər. Xəbərlər onlara olduğu kimi göstərilmir.

• Putin elan etdiyi səfərbərlikdən nə qazanacaq, nə itirəcək
• Səfərbərliyə görə Qazaxıstana gedən ruslar: "Ölmək istəmirlər"

- Snaypersiniz, deyirsiniz ki, iki həftə müharibədə olub üç döyüşdə iştirak etmisiniz. Neçə adamın öldürüldüyünü düşünürsünüz?

- Orada saymağa vaxt yox idi.

"Kənddə 21 ev var. Biz onu bir həftə yarıma ələ keçirdik"

Aprelin ortalarında Sergeyi yenidən Ukraynaya göndərdilər. Sərhədə gedən yolda, sanki yeni bir tank xarab olub - onun mühərriki hər üç kilometrdən bir 120 dərəcəyə qədər qızdırır. "Buna minmək olmaz, dayanıb soyumasını gözlədik. Onu 12 gün təmir etdilər, Ukrayna sərhədinə texnika çatdıran "KamAZ"dan çıxarılan kimi onunla getdik - və 5 kilometrdən sonra yenidən qaynadı. Bu dəfə təmir üçün Luqanska aparıldı - amma orada yenidən düzəltmək mümkün olmadı".

Sergey deyir ki, bütün bu müddət ərzində, o, necə qaçmağı düşünüb. "Mən hər gün imtina etmək düşüncəsi ilə oyanırdım". Ancaq sonda o, özünü başqa bir ekipajın ikinci topçusu kimi tanksız cəbhə xəttinə aparan "buxanka"da tapdı.

Sergeyi İzyum ətrafına gətirirlər. "Amma bizim alayımız onu tutmadı. Biz orada bir ay dayandıq və heç vaxt artilleriyadan atəş açmadıq. Tankları yağladıq, səngərlər qazdıq. Gecələr patrul xidmətinə çıxdıq. Hə, heç olmasa, ora yemək gətirirdilər".

Aprelin əvvəlində İzyuma daxil olan dəstələr oradan çıxa bilmədilər: "Onlarda bu javelinlər var. Tankçılar bizə dedilər ki, orada getməyi düşünüb tankı işə salan kimi dərhal javelin gəlir". (Javelin Amerikanın portativ tank əleyhinə raket sistemidir, Ukrayna qoşunlarına onları ABŞ verir.)

Sergey İzyum ətrafından Lisichanskın 20 kilometrliyində, adını artıq xatırlamadığı körpünü zəbt etməyə göndərildi. Ukrayna qoşunları təpədə dayanaraq pontonların atəşə tutulmasına imkan vermədilər. "Və biz də orada dayandıq. Atışmadıq. Bilmirəm niyə və nə üçün? Çaya tərəf gedən və onu pontonlarla keçməyi planlaşdıran tanklar da oradan geri qayıtmadı". Sergey deyir, ətrafda və yol boyu bir vaxtlar meşə var idi, apreldə artilleriya onu bütünlüklə yandırdı.

Onların alayı Lisiçanska doğru getdi. Orada hərbçilərə yolun üstündə yerləşən, ətrafdakı bütün meşələrin göründüyü Berestovo kəndini zəbt etmək tapşırılıb: "İyirmi bir ev. Biz onu bir həftə yarıma tuta bildik".

Hücumların birində mərmi rus tankından çıxmadı - lülədə partladı. "Bütün qülləni parçaladı. İçəridə olan və yaxınlıqda dayananların hamısını yandırdı". Sergey bu fövqəladə vəziyyəti mərmilərin yeni olması ilə izah edir - TBS [termobarik], "həqiqətən heç kim onlarla işləməyi bilmirdi, onlardan çətinliklə istifadə edirdilər və onlarla necə davranılacağını bilmirdilər".

Söhbət gəzirdi ki, Lisiçansk yaxınlığında yarım min hərbçi ilə Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin üç alayı var və Lisichansk yaxınlığındakı zavodda isə onlar beş min nəfərdirlər. "O vaxt biz çox az idik - iki alay birləşmişdi və buna baxmayaraq, 300 nəfər qalmışdı. Orada isə demək olar ki, 20 yaşından yuxarı adam yox idi." Hamı müharibəyə çağırışla gəlirdi və müharibədə ola biləcəklərini düşünmədən hissədə müqaviləni imzalayırdılar".

O deyir ki, fevralda Belarusdan gələn Sergeyin 600 nəfərlik batalyonundan bu vaxta qədər 90 nəfərlik bölmə qalıb. Digər müqaviləli Antonun dediyinə görə, hər bir qısa döyüşdə o, "təxminən 10 nəfərin yaralandığını, 10-a yaxın insanın öldüyünü" görüb.

Həm İvanovodan olan Anton, həm də Krasnodardan olan Sergey iddia edirlər ki, Ukrayna artilleriyası "gündə iki-dörd dəfə" Cenevrə Konvensiyası ilə qadağan edilmiş kaset bombalarından və fosfor bombalarından istifadə edir (hücumlardan birinin sayrışan atəşfəşanlığa bənzər videosu BBC-nin ixtiyarındadır, lakin müharibə şəraitində redaktorlar bu çəkilişin həqiqiliyini təsdiq və ya təkzib edə bilməz). Rus müqaviləli əsgərlərin dəstələrində kaset bombaları da var idi, Anton onlardan "yalnız cavab atəşində" istifadə edildiyini, Sergey isə "bu silahlardan istifadə etməyə icazə verilmədiyini" iddia edir.

Müharibə zamanı Human Rights Watch həm Rusiya, həm də Ukraynanın kaset bombalarından istifadə etdiyini bildirib. Həmçinin BBC Rusiyanın kaset sursatlarından istifadə etdiyinə dair sübutlar tapıb.

"Ya həbsxanaya düşəcəksən, ya da qayıdacaqsan"

İyulda Sergeygilin alayı Popasnaya aparılıb - "hər iki tərəfdən dağıdılmış, hər gün Ukrayna Silahlı Qüvvələrindən bombaların düşdüyü xarabalıqlar şəhəri" - və o, qaçıb. Silahı komandirə təhvil verib və gedib. Onunla birlikdə müxtəlif şəhərlərdən daha 7 nəfər qaçıb.

İyulun 10-da Pervomaysk yaxınlığındakı sərhəddə onlar sərhəd xidmətinin polkovnik-leytenantı ilə qarşılaşdılar, dedilər: "Biz müharibədən çəkildik, nə edək?". Sergeyin sözlərinə görə, o, belə cavab verib: "Burada tək siz deyilsiniz, mən hər gün yüzlərlə [müharibədən imtian edən] görürəm, elə indi "KamAZ" gəlib onları FSB-nin dindirmə məntəqəsinə aparacaq".

Müqavilə ilə işləyən hərbçiləri orada uzun müddətli dindirmirdilər, Sergey deyir, onlar yalnız ölənlərlə bağlı danışılanlara təəccüblənirdilər: "Bizdə deyirlər, heç bir itki yoxdur", - müstəntiqlər çiyinlərini çəkirdilər. Sergeyi Kamensk-Şaxtinskdən dostu maşınla aparıb. O, bölməyə getməyib. Müharibənin beş ayı ərzində, o, ayda 140 minə yaxın olmaqla, təxminən 700 min rubl (təxminən 20 min AZN ) alıb.

Bir neçə həftədən sonra Sergeyi hərbi komendantlıqda dindirməyə çağırdılar. "Fəaliyyət zonasından nə vaxt və niyə çıxdığını soruşdular. Yorulduğumu dedim və Buçada bizim dağıdılmış və sona kimi yandırılmış diviziyamızı əks etdirən videonu göstərdim (bu video BBC-də var)." Və onu sərbəst buraxıblar.

Sentyabrın 23-də Sergeyi yenidən hərbi prokuror çağırıb. Bölmədə ona tibbi müayinədən keçmək üçün göndəriş verib və deyiblər: "İki yolun var. Ya həbsxanaya gedəcəksən, ya da ora qayıdacaqsan".

Artilleriyaçı üç gün ərzində video oyunlarla məşğul olub (o, dəhşət dolu oynlara üstünlük verir) və heç yerə getməmək qərarına gəlib. O, vəkillə danışıb və indi iki variantdan birini seçir: müqaviləni pozduğuna və səfərbərliyə tabe olmadığına görə şərti cəza almaq və ya hərbi komissarlıqda psixiatrın rəyindən istifadə etmək.

May ayında Kiyevi tutmağa gedərkən necə uğursuzluğa düçar olduqlarını BBC-yə danışan Uraldan olan digər müqaviləli Sergey Bokov bazar günü Qazaxıstana getməyi bacarıb və Almaniyadan humanitar viza almağı planlaşdırır.

İvanovodan olan Anton sentyabrın 25-də yenidən ön cəbhəyə gedib.