Qonşu ölkələri silkələyən zəlzələlər - Azərbaycana təhlükə varmı?

Türkiyə və İranda baş verən yeraltı təkanların səbəbləri; Seysmoloji Mərkəz: “Azərbaycanın heç bir ölkə ilə seysmik bağlılığı yoxdur...”

Ötən cümə axşamı İstanbulda 5.7 bal gücündəki zəlzələ zamanı binalarda çatlar əmələ gəlib və bir məscid zədələnib. Ölkənin ən böyük şəhərindəki idarələr və məktəblərdən insanlar müvəqqəti evakuasiya edilib. Həm rəsədxana, həm də Birləşmiş Ştatların Geoloji Tədqiqat Mərkəzi zəlzələni 5.7 bal səviyyəsində qiymətləndirib. Güclü təkandan sonra şəhərin “Ovçular” məhəlləsindəki məscidin minarəsi aşıb. Yeraltı təkanlardan vahimələnən sakinlər küçələrə çıxıb. Eyni zamanda məktəblər, xəstəxanalar və ticarət mərkəzləri təxliyə edilib. Rabitə xətlərində problem yaranıb.

Bu səbəbdən zəlzələdən sonra vətəndaşlar yaxınları ilə əlaqə saxlamaqda çətinlik çəkib. İstanbulda baş verən zəlzələdən sonra şəhərdəki bəzi məktəblərdə dərslər təxirə salınıb. Həmçinin xəstəxanalar boşaldılıb. Bir çox iş yerlərində əməkdaşlar evə buraxılıb. Şəhərdəki Avropa-Asiya körpüsündə uzun avtomobil tıxacı yaranıb. Yeraltı təkanlar nəticəsində şəhərdə yaranan dağıntıların miqyasını müəyyənləşdirmək üçün araşdırmalara başlanılıb.

Şəhər meri Əkrəm İmamoğlu twitter səhifəsində dağıntılar və ya xəsarət barədə məlumat verilmədiyini bildirib. Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan isə 8 adamın xəsarət aldığını və müalicə olunduğunu xəbər verib. “Kiçik zərərdən savayı ürəyimizi ağrıdacaq bir xəbər eşitməmişik”, - Ərdoğan bildirib. Səhiyyə naziri Fahrettin Koca twitterdə ölüm halının olmadığını təsdiqləyib. Telekanallarda “Ovçular” məhəlləsində məscid minarəsinin dağıldığı göstərilib. Şəhərdə məktəblər bağlanıb. Boğaziçi  Universitetinin Kandilli rəsədxanası  və Türkiyənin Zəlzələ Araşdırma İnstitutunun verdiyi məlumata görə, Mərmərə Dənizinin Silivili sahilində  saat 23.20 radələrində 12.7 km dərinlikdə 4,2 ballıq daha bir zəlzələ olub. Gecə saatlarında baş verən zəlzələdən qorxan İstanbul sakinlərinin əksəriyyəti gecəni küçələrdə keçirməli olublar. Ümumilikdə ilk zəlzələdən sonra 20 saat ərzində 188 yeraltı təkan qeydə alınıb.

Zəlzələ ilə bağlı maraqlı məqamlardan biri də odur ki, bu hadisə məhz İstanbulda Zəlzələ Simpoziumu keçirilən vaxtda baş verib və tədbirdə iştirak edənlər də yeraltı təkanları hiss edərək, təşvişə düşüblər. Belə ki, İstanbulda yaşanan zəlzələnin  hiss edildiyi Kocaeli bölgəsində elm adamları və zəlzələ araşdırmaçılar 19 avqust 1999-cu il Kocaeli və 12 noyabr 1999-cu il Düzce Şərqi Mərmərə Zəlzələlərinin 20 illiyinə həsr olunan VI Beynəlxalq Zəlzələ Simpoziumunu keçirərkən yer silkələnib. Simpozium iştirakçıları daha sonra tədbirin keçirildiyi salonu tərk ediblər.

Qeyd edək ki, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) nəzdində Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzinin (RSXM) baş direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Qurban Yetirmişli də simpoziumla bağlı Türkiyədə səfərdədir. 

Ölkədə baş verən zəlzələnin ardından, növbəti yeraltı təkanlar İranda yaşanıb. Sentyabrın 27-də İranın Kirmanşah əyalətində 4 bal gücündə zəlzələ baş verib...

Hazırda Türkiyədə elmi dairələri düşündürən və sadə insanların da narahatlığına səbəb olan əsas sual budur ki, 26 sentyabrdakı güclü zəlzələ növbəti zəlzələlərin də başlanğıcı ola bilərmi. Bir zəlzələnin digərini tətikləməsi iddiaları doğrudurmu? Hər zaman güclü zəlzələdən sonra yaxın zaman kəsimində daha  kiçik zəlzələlər olur. Bu zəlzələlər zərbə adlandırılır. Bir zəlzələ sonrası daha güclü başqa bir zəlzələnin yaxın coğrafi məkanlarda baş verməsi təcrübəsi isə çox azdır. Həm də bu nümunələrin  əlaqəli şəkildə baş verdiyi  elm dünyasının bir qismi  tərəfindən qəbul edilmir. Məsələn, İzmit zəlzələsinin, ondan 3 ay sonra yaxın bir ərazidə  meydana gələn Düzce zəlzələsinin tətikləyici təsir göstərdiyinə dair ümumi bir inam meydana gəlmişdi.

Ancaq İzmit zəlzələsinin tətikəyici təsiri altında inkişaf etməsindən təxminən bir ay sonra meydana gələn Afina zəlzələsinin də onunla bağlılığının  olub-olmaması hələ də müzakirə mövzusudur. Bu güclü zəlzələlərə əlavə olaraq, İzmit zəlzələsinin ardından 3.5 bal ətrafında çox sayda zəlzələnin olması ehtimal edilirdi. Stress bölgələri üçün hesablamalar nəzərdən keçirildikdə, çox uzaq məsafələrdə zəlzələlərin baş verməsi ehtimalı azdır. Zəlzələnin uzaq məsafədə - yəni 1000 kilometrdən böyük radiusda  yaratdığı əlavə stress çox azdır. Bununla yanaşı, çox az sayda olsa da uzaq məsafələrdən təktikləndiyi ehtimal edilən nadir zəlzələlər də var. Buna nümunə kimi 1992-ci ildə ABŞ-ın Kaliforniya ştatında   Landers və Little Skull Mountain zəlzələ cütlərini göstərə bilərik. Belə uzaq tətikləmə əlaqələrinin mövcudluğu ən azı statistik olaraq təsdiqlənsə də, formalaşma mexanizminin tam başa düşülməyib. Ancaq  belə demək olar ki, güclü  zəlzələnin yaxın məsafədə yeni zəlzələlərə səbəb olma ehtimalı var. Lakin bu ehtimal yüksək deyil və elmi biliklərimizlə mümkün tətikləməni müəyyən etmək hələ mümkün olmayıb.

Bəs iki qonşu dövlətdə baş verən zəlzələnin ardından Azərbaycanda da yeraltı təkanlar ola bilərmi?

Bu sualı “Yeni Müsavat”a açıqlamasında cavablandıran Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası nəzdində Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzinin informasiya şöbəsinin müdiri Vüsalə Rafiqqızı bildirdi ki, təmsil etdiyi qurum mütəmadi olaraq Azərbaycanda seysmoloji vəziyyəti öyrənməklə məşğuldur: “Azərbaycan seysmik baxımdan aktiv zonada yerləşir və xüsusilə aktiv seysmik bölgələrimiz var. Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzi tərəfindən bütün bölgələrdə, ümumiyyətlə, bütün respublika ərazisində kompleks şəkildə tədqiqatlar aparılır. Bu tədqiqatlar nəticəsində əldə olunan faktlar ümumiləşdirilir və ümumi vəziyyətə dair fikirlər irəli sürülür. Nəinki Azərbaycanda, dünyanın heç bir yerində zəlzələnin dəqiq proqnozu yoxdur. Seysmologiya elmi üçün bu hələ sual olaraq qalır. Azərbaycanda sonuncu dəfə Xəzər dənizində maqnitudası 3,5 bal olan təkan qeydə alınıb. Məlum olduğu kimi, Xəzər dənizinin Azərbaycana məxsus olan hissəsi aktiv seysmik zonalardandır və biz vaxtaşırı Xəzər dənizində baş verən təkanlar barədə məlumatlar yayırıq. Yəni ərazinin xarakteristikası baxımından yeni təkanların olması da gözlənilə bilər. Ancaq bu təkanların olub-olmayacağı, neçə bal gücündə olacağı ilə bağlı dəqiq fikir söyləmək mümkünsüzdür”.

Bir ölkədə baş verən zəlzələnin digər ətraf ölkələrdə təkrarlanması ehtimalına gəlincə, V.Rafiqqızı bildirdi ki, hər bir ərazinin seysmik qırılma nöqtəsi var: “Ancaq bu qırılmalar bəzən hansısa ətraf ölkələrin ərazisi ilə bağlı ola bilər. Ancaq Azərbaycanın heç bir ölkə ilə seysmik bağlılığı yoxdur. Nə Türkiyədə, nə də İranda baş verən zəlzələlərin Azərbaycanla bağlantısı yoxdur. O baxımdan qonşu ölkələrdə baş verənlərin Azərbaycana hər hansı təsiri yoxdur.  Bu günə olan məlumat isə odur ki, ölkə ərazisində heç bir təkan qeydə alınmayıb”.

Nərgiz LİFTİYEVA,
“Yeni Müsavat”