"QARŞIDA CİDDİ TƏLATÜMLƏR OLACAQ, UÇURUMA YAXINLAŞIRIQ..." - Putinin necə dünya siyasi modelinə can atdığı açıqlandı

Qriqori Yavlinski: “Bu müharibədə qalib olmayacaq... Döyüş meydanında qələbəyə alternativin olmadığını düşünmək səhvdir”

"Böyük müharibənin qarşısını almaq üçün təcili addımlar atılmaldır..." 

Rusiyanın ən təcrübəli siyasətçilərindən biri, tanınmış iqtisadçı, “Yabloko” partiyasının lideri Qriqori Yavlinski yeni məqalə ilə çıxış edib. Kifayət qədər böyük, əhatəli və maraqlı olan məqalədə Yavlinski dünyada və xüsusilə də Ukraynada baş verən hadisələrə konseptual baxış sərgiləməklə yanaşı, vəziyyətdən çıxış yollarını göstərməyə çalışıb.

Qeyd edək ki, bir çox müşahidəçilər Yavlinskini üstörtülü şəkildə Kremlin narrativlərini təbliğ etməkdə günahlandırırlar. Lakin təcrübəli siyasətçinin bu məqaləsi təkcə Qərbin yox, həm də hazırkı Rusiya hakimiyyətinin kəskin tənqidi ilə səciyyələnir və geosiyasi mübarizənin üzərində duran daha qlobal və bəşəri dəyərlərə hədəflənir.

“AzPolitika” həmin məqaləni ixtisarlarla təqdim edir: “Bu gün dünya siyasətində baş verənlər əvvəlki dünya düzəninin qəti olaraq tarixə qovuşduğuna dəlalət edir. Artan qarışıqlıq və təhdidlər fonunda dünya getdikcə daha da qeyri-müəyyənləşir. Bu proses qarşıdurmanın o dərəcədə kəskin və genişmiqyaslı artması ilə müşayiət olunur ki, nəticədə böyük müharibəyə gətirib çıxara bilər.

Son 30 ildə dünya siyasətində qəbul edilən bir çox siyasi qərarların sistematik olaraq qeyri-adekvat olduğunu göstərən bir sıra hadisələr və proseslər baş verib. Bunun səbəbləri Soyuq Müharibənin başa çatması ilə bağlı yanlış nəticələr, yeni dünya, qaliblər və məğlublar haqqında xəyali fikirlər, üçüncü dünya ölkələrində əhalinin ən yoxsul qruplarının həyat səviyyəsini dəstəkləmək və yaxşılaşdırmaq üçün tərksilah nəticəsində qənaət edilmiş çoxmilyardlı resurslardan istifadə etməkdən imtina, populizmin artması və oxlokratiyanın güclənməsi nəticəsində inkişaf etmiş ölkələrdə siyasi elitaların deqradasiyasıdır...

Eyni zamanda, 21-ci əsrin əvvəllərində formalaşmış bir çox əsas siyasi institutlar, əslində, müasir reallıqlara uyğun gəlməməyə başlayıb. Təəccüblü deyil ki, bu şəraitdə beynəlxalq əməkdaşlıq zəifləyir, BMT kimi qurumlar öz rolunu itirir, dünyada qarşılıqlı anlaşma yoxa çıxır. Ticarət və investisiya üçün maneələr artır, rəqabət aparan iqtisadi bloklar parçalanır və son 30 ildə əldə edilmiş qlobal iqtisadi inteqrasiya dağılır...

Son 80 ildə dünyada ölkələrin sayı 1944-cü ildəki 99-dan bu gün 200-ə yaxın artıb. Eyni dövrdə dünya əhalisi üç dəfədən çox artaraq, təxminən 2,3 milyarddan 8 milyarda çatıb, qlobal ÜDM isə on dəfədən çox artıb. Əgər 1981-ci ildə dünya əhalisinin 40%-dən çoxu ifrat yoxsulluq şəraitində yaşayırdısa, 40 ildən sonra bu rəqəm 8%-ə enib və planetin sakinlərinin yarıdan çoxu bir sıra parametrlərə görə orta təbəqəyə aiddir.

Eyni zamanda, qlobal inkişafda sistemli müsbət dəyişikliklərə nail olmaq imkanlarından istifadə edilmədi. Məsələn, 1990-cı illərin əvvəllərində Soyuq Müharibənin və qlobal qarşıdurmanın başa çatması ilə əlaqədar yaranan vəsaitlər üçüncü dünya ölkələrini bir araya gətirmək və dünyada həyat səviyyəsini və keyfiyyətini bərabərləşdirmək üçün istifadə edilə bilərdi. Əvəzində, qlobal tərksilah nəticəsində qənaət edilən resursların əhəmiyyətli bir hissəsi bank və maliyyə sektoruna yönəldildi. Bu vəsaitlər 2008-ci ilin qlobal maliyyə böhranında böyük ölçüdə itirildi, bundan sonra “yavaşlama” dövrü başladı, iqtisadi inkişaf son dərəcə qeyri-bərabər oldu və ölkələr aktiv şəkildə ticarət maneələri tətbiq etməyə başladılar...

Növbəti beş ildə son üç onillikdəki ən aşağı qlobal ÜDM artımının olacağı gözlənilir. Bunun mənası nədi? 

Bir çox ölkələrdə yoxsulluğun azaldılması və gənclərin sayının artması fonunda yeni iş yerlərinin yaradılması olmayacaq. Enerji və əmtəə bazarlarında sabitliyin pozulması, çoxsaylı təchizat zəncirində fasilələr gözlənilir və “ərzaq təhlükəsizliyi” sürətlə pisləşəcək, milyonlarla insan miqrant-qaçqına çevriləcək...

Dünya rəqabət aparan iqtisadi bloklara parçalanmağa doğru gedir. Amma əsas odur ki, beynəlxalq arenada siyasi qərarlar verənlərdən heç kim gözlənilən perspektivi dərk etmir və buna uyğun olaraq heç nə etməyə hazır deyil...

Dünyada baş verən son hadisələr göstərdi ki, BMT-nin əsas üzvləri arasında qarşılıqlı anlaşma tapmaq demək olar ki, qeyri-mümkündür. Xüsusən də müxtəlif ölkə qrupları arasında etimadın itdiyini nəzərə alsaq, BMT-nin əsas üzvləri arasında qarşılıqlı anlaşmaya nail olmaq mümkün deyil.

Bütün bunların fonunda dünyanın BMT-dən məyus olması hissi artmaqdadır. Bir vaxtlar geosiyasi mübahisələrin həlli üçün əsas platforma olan təşkilat getdikcə yeni qlobal siyasətin kənarında qalır. Eyni zamanda, ÜTT, BVF və ÜST kimi digər əsas beynəlxalq qurumlar da artıq yaxınlaşan problemlərə uyğun qurumlar deyil...

ABŞ və Çin arasında artan gərginlik, Rusiyanın Ukrayna ilə qanlı hərbi toqquşması, İsrailin Qəzza zolağında HƏMAS ilə müharibəsi və İsrailin Livanda “Hizbullah”la müharibə təhlükəsi, İranın bütün Yaxın Şərqdə hegemonluq arzusu - bütün bunlar kəskin geosiyasi vəziyyətə səbəb olur. Və nəhayət, bunlar qloballaşmanı alt-üst edən və dünyanı təlatümlər dövrünə aparan ziddiyyətlərdir.

Təxminən 80 ildir ki, bəşəriyyət iqtisadi inkişaf üçün ümumi qaydalar, prinsiplər və institutlar sistemini işləyib hazırlayıb və istifadə edir. Lakin bu gün dünya getdikcə parçalanma dövrünə qədəm qoyur. Sülh, qloballaşma və inteqrasiya dövrü başa çatıb, qarşıdurma tərəfdarı olan qüvvələr isə yüksəlişdədir. Qarşıda ciddi təlatümlər olacağı ehtimalı yüksəkdir...

1 iyul 2020-ci ildə müasir Rusiyanın tarixində əsas hadisə baş verdi. Həmin gün Konstitusiyaya əlavə və dəyişikliklərlə bağlı referendumun köməyi ilə Rusiya hökuməti rəsmi olaraq demokratik legitimlikdən və Sovet keçmişindən XXI əsrin müasir sivilizasiyasına doğru irəliləyən formal oriyentasiyasından əl çəkdi. 2020-ci il konstitusiya dəyişikliyi Rusiyada 1980-ci illərin sonu və 1990-cı illərin əvvəllərində başlayan demokratik islahatların məğlubiyyətini təsdiqlədi...

Bundan əlavə, 2020-ci il iyulun 1-də ölkə Konstitusiyası o vaxta qədər iyirmi il hakimiyyətdə olmuş Vladimir Putinin dəyişməzliyini təsbit etdi. İndi Rusiyanın Əsas Qanunu, əslində, onun anti-demokratik ideologiyaya malik korporativ super-avtoritar dövlət olduğunu bildirir. Konstitusiyaya dəyişiklik edildikdən sonra Rusiyada baş verən hadisələr seçilmiş siyasi istiqamətin məntiqi davamıdır...

24 fevral 2022-ci il iki ildən artıqdır davam edən və hər gün insan həyatına son qoyan faciənin başlanğıcı oldu. Bunun fonunda, 2023-cü ilin martında Putin Rusiya Federasiyasının xarici siyasətinin yeni konsepsiyasını təsdiqlədi və bu konsepsiyada Rusiya “sivilizasiya dövləti” kimi müəyyən edildi. Elə həmin ilin payızında Rusiya prezidenti “Valday” beynəlxalq diskussiya klubunun iclasında çıxış edərək bilavasitə bildirdi ki, Rusiyanın qarşısında “yeni dünya qurmaq” vəzifəsi durur. Putin izah edib ki, Ukrayna ilə müharibə ərazi münaqişəsi və hətta regional geosiyasi balansın yaradılması deyil. Bu, yeni dünya nizamının hansı prinsiplərə əsaslanacağı məsələsidir.

Bu kontekstdə 2024-cü ilin martında keçirilən “Rusiya prezident seçkiləri” əslində əvvəlcədən müəyyən edilmiş və qeyd-şərtsiz nəticəsi olan plebisit idi. Bununla belə, bu “seçki” geosiyasətdə baş verənlər, davam edən hərbi əməliyyatlar, ölkə daxilində repressiyaların artması və Qərb dünyası ilə ən sərt qarşıdurma fonunda Putinin növbəti dəfə dövlət başçısı kimi təsdiqlənməsinin altını cizdi... "Seçkilər”dən dərhal sonra Moskva yaxınlığındakı “Crocus City Hall”-da baş verən və çoxlu sayda qurbanın olduğu terror aktı həm Rusiyanın Qərblə münasibətlərində, həm də Ukraynadakı döyüş meydanında yeni gərginliyin artmasına səbəb oldu. Kreml üçün isə artıq İŞİD-in hücuma görə məsuliyyəti öz üzərinə götürməsi faktının əhəmiyyəti yoxdur. Əsas sual qarşıdurmanı daha da gərginləşdirmək üçün terror hücumundan necə istifadə ediləcəyidir. Bu mövzu yeni deyil. 1999-cu ilin payızında binaların partladılmasını və ondan sonra baş verən İkinci Çeçen Müharibəsini xatırlayın...

Bu arada, demək olar ki, bütün Qərb siyasətçiləri və ekspertlərinin 2022-ci ilin yazında proqnozlaşdırdığı maliyyə-iqtisadi çöküş Rusiyada baş vermədi. Rusiya iqtisadiyyatı, proqnozların əksinə olaraq, tənəzzülə uğramadı. İnflyasiya keçən ilin noyabrında 7,5%-ə çataraq, idarə oluna bilən hədlər daxilində olub və aşağıya doğru meyl edir. Bu, Mərkəzi Bankın 2023-cü ilin iyul ayından faiz dərəcələrini iki dəfə artırmasının nəticəsidir. Ötən il Rusiyada nominal əmək haqqı 18% artıb. Eyni zamanda, yüksək faiz dərəcələri rusiyalıları pulu xərcləməkdənsə, əmanət hesablarına qoymağa sövq edib.

Rusiya dünya iqtisadiyyatının resursa əsaslanan hissəsidir, ona görə də anti-Rusiya sanksiyaları sonrakı səriştəsizliyə görə və Qərbin gözləntilərinin əksinə olaraq nəticə vermədi. Rusiya resursları müxtəlif yollarla, o cümlədən onların tədarükünə qadağa qoyan ölkələrin özlərinə çatdırılmaqda davam edir. Hindistandan Cənubi Afrikaya qədər bir çox böyük iqtisadiyyatlar Rusiya ilə əlaqələri qoruyub saxlamağa davam edir və bəziləri hətta ticarət əlaqələrini genişləndirir.

Anlamaq lazımdır ki, Rusiya obyektiv olaraq dünya iqtisadiyyatının üzvi hissəsidir (əsasən xammal üzrə). Dünya iqtisadiyyatı Rusiya xammalı olmadan mövcud ola bilməz. Ona görə də G7 və Aİ-nin tətbiq etdiyi sanksiyalar gözlənildiyi kimi nəticə vermədi.

Əlbəttə ki, Rusiya iqtisadiyyatının hazırkı strukturu, bugünkü inflyasiya, aşağı əmək məhsuldarlığı, bütün istehsal və bölgü sistemi kimi, son dərəcə avtoritar dövlət və müvafiq sosial münasibətlərlə birləşən sağlamlığın, səmərəliliyin, ən əsası isə perspektivli iqtisadiyyatın əlamətləri deyil. Daimi təhlükə neftin qiymətinin düşməsi və ya bəzi yeni xüsusi sanksiyaların tətbiqi və ya Çinlə siyasi münasibətlərin pisləşməsi halında rublun olduqca real dərəcədə mümkün ucuzlaşmasıdır. Aydındır ki, Rusiya iqtisadiyyatında sanksiyalar və digər məhdudiyyətlər və maneələr nəticəsində həm sistemli geriləmə, həm də inkişafın ləngiməsi hiss olunacaq. Lakin bu, ciddi siyasi dəyişikliklər kimi, ən azı ortamüddətli perspektivdir...

Son iki ildə baş verən hadisələr açıq şəkildə göstərdi ki, Qərb Rusiyanı doğru qiymətləndirməli və siyasətini Rusiyanın avtokratik dövlət maşınının dağılması ümidləri və xəyalları üzərində qurmamalıdır. Biz başa düşməli və etiraf etməliyik: Ukrayna ilə müharibə Rusiyanı dünyadan təcrid etmədi. Rusiyanın qlobal mövqeyində yeni vəziyyət yaranıb. Eyni zamanda, ABŞ-nin dünyadakı mövqeyi son illərdə nəzərəçarpacaq dərəcədə zəifləyib. Bir çox ölkələr üçün Birləşmiş Ştatlar Vaşinqtonun bəyan etdiyi demokratiya və azadlıq standartlarına və prinsiplərinə getdikcə daha az uyğun gəlir. Bu gün Amerika ilk növbədə İraq və Əfqanıstandakı hərbi uğursuzluqlar deməkdir...

Son iki ildə Kreml Qərbi atom silahından istifadə etməklə daim hədələyir. Özü də bu, nüvə silahının qadağan edilməsi və yayılmaması ilə bağlı bütün beynəlxalq müqavilələrin ləğv edilməsi və demək olar ki, qüvvədən düşməsi, ən böyük nüvə dövlətləri Rusiya, ABŞ və Çinin yeni obyektlər, tunellər və sınaq meydançaları tikməsi fonunda baş verir. Məsələn, analitiklər 2022-ci ilin fevralında Rusiyanın Novaya Zemlyadakı nüvə sınaq poliqonunun genişləndirilməsini müşahidə ediblər. Nüvə alimləri hesab edirlər ki, bu, 1947-ci ildən bəri nüvə müharibəsinin başlaması üçün ən təhlükəli vaxtdır. Alimlərin fikrincə, Ukraynada baş verən hadisələr və Kremlin nüvə silahına əl atmaq hədələri real risk faktorlarıdır...

Aydındır ki, Vladimir Putinin can atdığı dünya siyasəti modeli ötən əsrin ortalarına – İkinci Dünya Müharibəsindən sonra olduğu kimi təsir sferalarına əsaslanır. Başqa sözlə, söhbət 1945-ci ilin fevralında SSRİ, ABŞ və Böyük Britaniyanın iştirakı ilə Yalta Konfransı nəticəsində əldə edilənə bənzər bir dünya nizamı olan “yeni Yalta” modelindən gedir. Bu, Kremlin qlobal strategiyasıdır. O da aydındır ki, gələcəkdə Rusiya öz xarici siyasət konsepsiyasını reallaşdırmaq üçün əlində olan qlobal aktivlərdən və alətlərdən istifadə edəcək. Moskva uzunmüddətli və ola bilsin ki, qlobal qarşıdurmaya, təkcə Ukraynadakı ərazilərə və güclərə deyil, qlobal miqyasda təsirə yönəlib. Buna nail olmaq üçün bütün mövcud rıçaqlardan istifadə olunacaq.

Beynəlxalq təhlükəsizliyə təhdidlərin təhlili zamanı Rusiyadakı daxili siyasi proseslər xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. SSRİ-nin dağılmasından sonra 30 il davam edən Rusiya dövlətinin modernləşdirilməsi baş tutmadı. Hakimiyyət müasir Avropa Rusiyası qurmaq əvəzinə keçmişə, sovet-bolşevik ənənəsinə qayıtdı: avtoritar idarəçiliyə və müvafiq olaraq siyasi repressiyalara, hədə-qorxulara, qondarma konstitusiya islahatı vasitəsilə demokratiyanın aradan qaldırılmasına və bunun nəticəsi kimi “Xüsusi Hərbi Əməliyyata” başladı. Ona görə də dövlətin yenidən qurulması və demokratik xalq legitimliyinin əsaslarının yaradılması problemlərinin həlli hələ qarşıdadır. Amma müzakirəmiz kontekstində biz hər an ciddi böhrandan, xaosdan, hətta mümkün çöküşdən danışmaya bilmərik. Rusiyada real vəziyyət elədir ki, ölkə daxilində baş verən bu cür hadisələr indiyə qədər baş verənlərdən daha mürtəce nəticələrə səbəb ola və böyük müharibənin tətikçisinə çevrilə bilər...

Təbii ki, 80 ilə yaxındır fəaliyyət göstərən yeni dünya düzəninin yaranması və beynəlxalq münasibətlərin yenidən formatlaşdırılması problemi çoxşaxəlidir və özündə saysız-hesabsız risk və təhdidləri ehtiva edir. Üstəlik, yenidən formatlaşdırma prosesinin əsas iştirakçıları tərəfindən tanınacaq gələcək alətin heç bir modeli yoxdur. Nə ortaq müzakirə platforması, nə də nəyi və necə müzakirə etmək barədə təxmini fikirlər belə mövcud deyil.

Bununla belə, hər kəs üçün qeyd-şərtsiz ortaq məxrəcə çevrilməli olan bir vəzifə var: həqiqətən yaxınlaşan üçüncü dünya müharibəsinin qarşısını almaq. Təbii ki, söhbət ilk növbədə böyük müharibəyə çevrilmək üçün bütün ilkin şərtlərə malik Rusiya və Ukrayna arasında gedən genişmiqyaslı qanlı münaqişədən irəli gələn təhlükələrdən gedir. Bu gün bütün səylər bu konkret məsələnin həllini tapmağa yönəldilməlidir.

2022-ci ilin noyabrı ilə 2023-cü ilin aprel ayları arasında atəşkəs razılaşmasına nail olmaq üçün vaxt qaçırıldı. Belə bir şəraitdə atəşkəs Kiyev üçün (Ukraynanın şimalında və cənubunda uğurlu hərbi əməliyyatlardan sonra) müstəsna dərəcədə düzgün qərar idi və bu təklif çox güman ki, Moskva tərəfindən ciddi müzakirə oluna bilərdi. Lakin Qərb siyasətçilərinin və diplomatlarının “uzaqgörənliyi” bu məqamı ayırd etməyə imkan vermədi. Avropanın təhlükəsizliyinə yanaşma Qərb tərəfindən belə formalaşdırılıb: Avropa Ukrayna ilə, lakin Rusiyasız. Ötən illərdəki hadisələrin göstərdiyi kimi, bu, qüsurlu və uğursuz məntiqdir. Döyüşlər davam edir, insanlar hər gün ölür, Avropanın təhlükəsizliyinə təhdidlər aradan qalxmayıb və Ukraynanın istənilən normal gələcək perspektivi getdikcə çətinləşir. Ukrayna Sosial Siyasət Nazirliyinin rəsmi məlumatına görə, son üç ildə ölkədə orta ömür kişilər üçün 9 il - 66,4-dən 57,3-ə, qadınlar üçün isə 5 il azalaraq 76,2-dən 70,9-a düşüb.

Keçən ilin birinci yarısı boyunca Kiyevdə və Qərbdə Ukraynanın gözlənilən əks-hücum əməliyyatı barədə danışılırdı. Bu gün hər kəsə aydındır ki, əks-hücum baş tutmayıb. Bununla belə, nə yaz-yay hücumunun aşkar uğursuzluğu, nə fəlakətli silah və canlı qüvvə çatışmazlığı, nə də Qərbdən yardım almaqda artan çətinliklər siyasətçiləri atəşkəs sazişinin bağlanması istiqamətində hər hansı addım atmağa, hətta bu məsələni müzakirə etməyə sövq etmir.

Əksinə, 2025-ci ildə Ukraynanın yeni hücumu ilə bağlı qəribə proqnozlar var. Ümumiyyətlə, son vaxtlar Qərbdə nəinki Ukraynada, həm də NATO ilə bütün təmas xətti boyunca Rusiya ilə uzunmüddətli qarşıdurmadan daha çox danışırlar.

Avropada siyasətçilər getdikcə daha çox Rusiya ilə birbaşa hərbi toqquşma təhlükəsindən danışırlar, Ukraynada baş verənlərin proloq olduğunu və Rusiya üçün nə qədər yorucu olsa, avropalılar üçün bir o qədər yaxşı olduğu fikrini irəli sürürlər. Amma bu hesablamada çox ciddi bir səhv var: Rusiya ilə NATO arasında birbaşa toqquşma sürətlə və qaçılmaz olaraq nüvə fəlakətinə çevriləcək. Ona görə də avropalı siyasətçilərin “Ukraynada Putini məğlub etməsəniz, onunla birbaşa vuruşmalı olacaqsınız” məntiqi tamamilə qüsurludur. Çünki belə müharibədə heç kim qalib olmayacaq. Bu, hərbi məsələlər üzrə bütün real ekspertlərə aydındır. ABŞ-nin Birləşmiş Qərargah Rəisləri Komitəsinin keçmiş sədri, general Mark Milli kimi hərbi ekspertlər 2022-ci ilin noyabrından Rusiya və Ukrayna arasında münaqişənin hər iki tərəfinin döyüş meydanında qalib gəlməsinin mümkünsüz olduğunu deyirlər. Bununla belə, siyasətçilər Avropadakı vəziyyəti həqiqətən müharibədən əvvəlki vəziyyətə çevirərək ekspertlərə məhəl qoymamağa üstünlük verirlər.

Döyüş meydanında qələbəyə alternativin olmadığını düşünmək səhvdir. Bu qarşıdurmada yeganə müsbət perspektiv atəşkəsdir.

Ukraynadakı hərbi qarşıdurmanın üçüncü ilində, atəşkəs yolu ilə münaqişənin dayandırılmasının hətta üfüqdə görünmədiyi, jurnalistlərin və həddən artıq həyəcanlı internet ictimaiyyətinin diqqətindən kənarda qaldığı bir vaxtda, böyük müharibə təhlükəsinin artması reallığa çevrilir.

Bundan əlavə, son vaxtlar siyasətçilərin artan daxili siyasi və iqtisadi problemlərin öhdəsindən gələ bilməməsi səbəbindən diqqəti başqa istiqamətə yönəltmək üçün “xarici təhlükə” tələbi nəzərəçarpacaq dərəcədə artıb. Və bu fenomen təkcə Rusiya üçün xarakterik deyil. Bütün bunlar riskləri ciddi şəkildə artırır.

Biz hamımız dünyanın aparıcı siyasətçilərinin 2022-ci il fevralın 24-də genişmiqyaslı silahlı münaqişənin yaxınlaşmasını qabaqcadan görmək və başa düşməkdə aciz olduqlarını öyrəndik: hələ 2021-ci il iyulun ortalarında prezident Putin Ukraynaya qarşı iddialarını və bununla bağlı planlarını Kremlin saytında dərc olunan məqalədə açıq və ətraflı şəkildə açıqladı.Lakin indiki dünya siyasətçilərinin heç biri (!) yazılanları ciddi qəbul etmədi. Yaxınlaşan təhlükənin uzaqdan başa düşülməsinin ilk əlamətləri yalnız 2021-ci ilin noyabr-dekabr aylarında görünməyə başladı. Üstəlik, hətta sonrakı hadisələr: müasir Avropa üçün dəhşətli miqyasda insan itkisi, böyük dağıntılar və nüvə silahından istifadənin real riskləri - demək olar ki, aparıcı Qərb siyasətçilərinin heç birində insanların həyatını xilas etmək istəyi oyatmadı.

Dünya liderləri bütün səylərini daha da fəlakətli hadisələrin qarşısını almağa yönəltmək əvəzinə, qarşıdurmanı gücləndirmək üçün hər şeyi edirlər - hətta diplomatik həll yollarını axtarmağa cəhd belə etmədən.

Lakin bu, son dərəcə səhv və hətta cinayətkar strategiyadır. Söhbətdən, xəyallardan, xaotik silah tədarükündən ibarət belə bir siyasət öz məntiqi ilə inkişaf edən situasiya qarşısında gözümüzün qabağındaca çökür. Bu, təkcə iki il əvvəl Ukraynada baş verənlərə aid deyil...

Onilliklər boyu beynəlxalq təcriddə olan İran bütün Yaxın Şərq regionunu xaosa sürükləməyə qadirdir. Hələ Çin də var: Pekin Tayvan adasına qarşı ərazi iddialarını heç vaxt gizlətməyib.

Odur ki, bu gün dünya siyasətinin əsas məqsədinin Avropanı, Yaxın Şərqi və Asiyanı bürüyə biləcək böyük müharibənin qarşısını almaq olduğu aydındır. Bunun üçün ilk növbədə Rusiya-Ukrayna münaqişəsində atəşkəsə nail olmaq və onun gərginləşməsinin qarşısını almaq lazımdır. Bütün Avropa siyasətinin tez bir zamanda bərpasına, Moskva ilə Kiyev arasında atəşkəs sazişinin dərhal imzalanmasına ehtiyac var (ola bilsin ki, Vaşinqton və Pekinin iştirakı ilə).

Böyük müharibənin qarşısını almaq üçün ilk addımlar aşağıdakılardan ibarət olmalıdır: Rusiya və Ukrayna arasında atəşkəs və müvafiq sazişin imzalanması; qarşıdurma xəttinin hər iki tərəfində demilitarizasiya zonasının yaradılması; humanitar məsələlərin həlli - əsir mübadiləsi; döyüş bölgəsində yerləşən ərazilərdə insanlar üçün məqbul yaşayış şəraitinin yaradılması.

Bilməliyik ki, biz mütləq inamsızlıq şəraitində belə, diplomatik dialoqa başlamalıyıq. Hazırkı mərhələdə belə dialoqun məqsədi tərəflərin təhlükəsizlik məsələlərində minimum ümumi anlaşmaya nail olmasıdır.

Söhbət insanların öldürülməsinin dayandırılması və əsas həyat ehtiyaclarını təmin edən infrastrukturun təmin edilməsindən gedir.

Bu, mümkündürmü? Bəli. Və bunun tarixi nümunələri var. Məsələn, 1962-ci ilin oktyabrında Kuba raket böhranını götürək. Tərəflər arasında heç bir etimadın olmamasına baxmayaraq, SSRİ və ABŞ liderləri Nikita Xruşşov və Con Kennedi dialoqa razılaşdılar, çünki ortaq məqsəd - nəyin bahasına olursa olsun, iki nüvə dövləti arasında müharibədən qaçmaq anlayışı var idi. Eyni paradiqmada, bu anlayışın məntiqi əsasında sonradan dünyada bütün silahlara nəzarət sistemi quruldu və bu, çox yaxın vaxtlara qədər işləməkdə davam etdi.

Münaqişənin həlli ilə bağlı söhbətlərdə tez-tez “ədalətin bərpası” zərurəti barədə fərziyyələr eşidilir. Lakin anlamaq lazımdır ki, indiki konkret şəraitdə - insanların kütləvi şəkildə ölməkdə davam etdiyi və bütöv bir dövlətin hamının gözü qarşısında məhv edildiyi bir şəraitdə ədalətin ərazi məsələlərinə, təzminatlara və beynəlxalq məhkəmələrə heç bir aidiyyatı yoxdur. Bu gün ədalət insan tələfatını dayandırmaq, uşaqların və nəvələrin gələcəyini qorumaq deməkdir. Bu işdə “sülh və ya ədalət” dilemması yanlışdır. İndiki şəraitdə ədalət sülhün ən primitiv forması olan atəşkəsdir. Başqa real alternativ yoxdur.

Belə ki, 2024-cü ilin yazında əvvəllər baş verənlərin mahiyyətinin dünya siyasətində dərk edilmədiyi üçün məhdud sayılan təhlükə, deyəsən, real irimiqyaslı müharibə təhlükəsinə çevrilir. Bu baş verərsə, ya “hamının hamıya qarşı” müharibəsi variantı olacaq, ya da ocaqlar şəklində burada, orada, başqa yerdə baş verəcək... Ola bilsin ki, hər şey Avropada başlayacaq, sonra bütün dünyaya yayılacaq. Və ya bəlkə də hər şey Yaxın Şərqdən gələcək. Bu müharibənin nə cür adlanacağının fərqi yoxdur - üçüncü dünya müharibəsi, yeni qlobal müharibə və ya başqa bir şey.

Hələ 2022-ci ildə strateji tədqiqatlar sahəsində ciddi ekspertlər böyük müharibənin perspektivlərini real qiymətləndirirdilər. İndi, iki ildən sonra Rusiya-Ukrayna münaqişəsinin dünya müharibəsinə çevrilməsi riskləri artıq təkcə ekspertlər üçün aydın deyil. Yüngül mübaliğə ilə deyə bilərik ki, uçuruma yaxınlaşırıq, onun o tayında sivilizasiya uçurumu, yəni hərtərəfli müharibə var.

Gözümüzün qabağında münaqişənin bütün tərəfləri böhrana daha da qərq olurlar. Bu gün təcili atəşkəsə ehtiyac var. Bu, böyük müharibənin qarşısının alınması istiqamətində atılacaq ən mühüm addımdır. Biz imkan verməməliyik ki, bəşəriyyət daha bir fəlakəti “nəzərdən qaçırsın”.

Bu gün beynəlxalq nizam elə bir vəziyyətdədir ki, o, böyük sürətlə çökə bilər. Bu çöküşün nəticələrini, yəni, böyük müharibədən sonra nələrin qalacağını müzakirə etməyin mənası yoxdur. Bunun artıq uşaqlarımıza, nəvələrimizə heç bir aidiyyatı olmayacaq. Məntiqli olan yalnız bunun qarşısını necə almaq barədə danışmaqdir - bu məqalənin mövzusu da budur”.

C.Məmmədov

“AzPolitika.info”