Tolyattidə qanla boğulan türmə qiyamı – Şelokov Brejnevdən razılıq alıb və qoşun yeridib

Dünyaya sülh ölkəsi kimi təqdim olunan SSRİ-də həmişə narazı kütlələr olub. Yarandığı gündən süqutuna qədər mövcud rejimin sərtliyinə baxmayaraq, bu narazı kütlələr öz etiraz səslərini ucaltmaqdan çəkinməyiblər. Etirazların səbəbləri fərqli motivlər olsa da, narazılığın, qiyamların, üsyanların bir hədəfi olub: ölkə rəhbərliyinin yarıtmaz siyasəti, sosial problemlər, yerinə yetirilməyən vədlər. Bütün bu hadisələr ictimaiyyətdən böyük peşəkarlıqla gizlədilib, SSRİ rəhbərləri hadisələri yerindəcə qapayıb. Amma bu da uzun çəkməyib. 1990-cı illərdən sonra “məxfi” qrifli qovluqlar açıldıqca “kommunizm”ə doğru gedən ölkədə baş verən tam fərqli hadisələrin şahidi oluruq.

Etiraz dalğaları təkcə sənaye şəhərlərindən, kənd təsərrüfatı rayonlarından keçməyib, o cümlədən qapalı məkanlarda da, hərbi hissələrdə, cəzaçəkmə müəssisələrində, həbsxanalarda da etiraz səsləri eşidilib.

Belə hadisələrdən biri də 1970-ci ilin may ayında Kuybışev vilayətinin (indiki Samara) Tolyatti şəhərindəki 7 və 16 saylı islah-əmək koloniyasında baş verib.

1970-ci ildə SSRİ-də Leninin 100 illiyi ilə bağlı böyük tədbirlər keçirilib. Ölkənin ayrı-ayrı bölgələrindən azadlıqdan məhrum olan məhkumların valideynləri, doğmaları Mərkəzi Komitəyə teleqramlar, məktublar ünvanlayaraq ölkə rəhbərliyindən Leninin 100 illik yubileyi ilə əlaqədar amnistiya verilməsini xahiş ediblər. Ayrı-ayrı tədbirlərdə rəsmilər belə bir qərarın verilməsinin mümkünlüyünü söyləyiblər və bununla da insanlarda bir ümid yeri saxlayıblar.

Aprel ayında ölkəni bürüyən yubiley tədbirləri sona çatıb. Daha sonra 1 May və 9 May bayramları təntənə ilə qeyd olunub. Amma amnistiya məsələsi reallaşmayıb. Bu isə cəzaçəkmə müəssisələrində ciddi narazılığa və etirazlara səbəb olub.
Mayın 21-də Tolyatti şəhərindəki 17 saylı islah-əmək koloniyasında axşam saatlarında 1-ci postun gözəçti əsgəri Kiselyova məhbuslar hücum ediblər. Hadisə Kiselyovun məhbuslardan birinə xəbərdarlıq etməsi ilə başlayıb. Belə ki, gözətçi əsgər elan lövhəsindən taxta hissələri qopartmaq istəyən məhbusa geri çəkilmək əmrini verib. Əmr icra olunmayanda əsgər havaya xəbərdarlıq atəşi açıb. Lakin bu atəşin də nəticəsi olmayıb. Belə olan halda Kiselyov məhbusun ayaqlarına bir neçə dəfə atəş açaraq onu yaralayıb. Yaralanı tibb məntəqəsinə çatdırdıqdan sonra təxminən 30 nəfərə yaxın məhbus Kiselyovu tərksilah edib ölümcül vəziyyətə qədər döyüblər. Onlar daha sonra koloniyanın inzibati binasına hücum edərək içəridə olan növbətçi zabitləri və nəzarətçiləri tanınmaz hala salıblar. Növbətçi otaqdan cərimə kameralarının (karserlərin) açarları götürülüb, 40 nəfərdən artıq adam dözülməz şəraiti olan cərimə kameralarından azad olunublar.

Qiyama iki “avtoritet”, Aleksandr Boqaçov və Aleksandr Yaxonov başçılıq edib. Qiyamçı məhbusların sayı 500 nəfərə çatıb. Koloniyanın ərazisindəki inzibati bina, klub, yardımçı təsərrüfat otaqları yandırılıb.

Sonra qiyamçılar koloniyaya bitişik olan digər cəzaçəkmə müəssisənə, 6 saylı islah-əmək düşərgəsinə hücum ediblər. Aradakı ikiqat daş hasarı bir göz qırpımında dağıdan məhbuslar burada da nəzarətçiləri və növbətçi zabitləri tərksilah edib kabinetlərdən birinə doldurublar. Koloniyanın ərazisində olan bütün tikililər yandırılıb.

Koloniyanın sənaye zonasına daxil olan məhbuslar anbarlardan böyük miqdarda spirt əldə ediblər. Qatqısız texniki spirti içən qiyamçılar daha qəzəbli şəkildə qarşılarına çıxan hər şeyi darmadağın ediblər.

Saat 22-23 radələrində islah-əmək müəssisəsinin rəisi Quryev, müavini Brener və əməliyyat hissəsinin rəisi Kostyuk hadisə yerinə gəliblər. Yüksək rütbəlilərin məsələni dinc yolla həll etmək cəhdi baş tutmayıb. Hər üçü dəhşətli dərəcədə döyülərək koloniyanın giriş qapısının qarşısına atılıb.

Məsələdən xəbər tutan Kuybışev vilayət daxili işlər idarəsinin rəisi Vasili Çistyakov gecədən xeyli keçməsinə baxmayaraq, hadisə ilə bağlı SSRİ daxili işlər naziri Nikolay Şelokovu məlumatlandırıb. Həmin dövrdə daxili qoşunları hər hansı bir hadisəyə cəlb edilməsi üçün ölkənin birinci şəxsinin razılığı mütləq şərt sayılıb. Cəmisi 15 dəqiqə ərzində Şelokov Brejnevin razılığını alıb. Gecə yarısı daxili qoşunların hissələri koloniyaya yeridilib. 6 saata yaxın davam edən əməliyyatdan sonra koloniyada vəziyyət sabitləşdirilib.

İnsident zamanı koloniyanın 3 əməkdaşı və 4 məhbus həlak olub.

Hadisə ilə bağlı cinayət işi açılıb. Düz bir il davam edən istintaqa 140 nəfər cəlb edilib. 29 nəfər 5 ildən 15 ilə qədər azadlıqdan məhrumetmə cəzasına məhkum olunub və onların cəza yerləri dəyişdirilib. 3 nəfərə isə ən ağır cəza, güllələnmə hökmü oxunub.

Hadisə ilə bağlı Mərkəzi Komitədə xüsusi iclas keçirilib. Həmin dövrdə cəzaçəkmə müəssisələri DİN-ə tabe olduğundan Nikolay Şelokova həbsxanalardakı vəziyyət ilə daha yaxından tanış olmaq tövsiyə edilib. Nazir bu hadisədən sonra cəzaçəkmə müəssisələrində məhbusların sosial vəziyyətinin yaxşılaşması ilə bağlı bir sıra tədbirlər həyata keçirib.

İlham Cəmiloğlu, Musavat.com